آخرین امیدها برای نجات یوزپلنگ‌های آسیایی در ایران

مطالعات نشان می‌دهد که یوزهای آفریقایی هم‌اکنون ۷۶ درصد از قلمروی تاریخی خود را در قاره آفریقا از دست داده‌اند. در مناطقی از آفریقا که الگوهای مهاجرتی سم‌داران در مقیاس کلان دست‌نخورده باقی مانده، یوزپلنگ‌های ماده‌ی تنها که اغلب منطقه‌ی زیستی وسیعی هم دارند از قلمروهای کوچک موقت حدوداً ۵۰ کیلومتر مربعی که توسط گروه‌های کوچکی از یوزهای نر نگهداری می‌شود، گذر می‌کنند. در مورد یوزهای ماده‌ی آفریقایی، منطقه‌ی زیستی به طور متوسط حدود ۸۰۰ کیلومترمربع تخمین زده شده است. منطقه‌ی زیستی، منطقه‌ای است که توسط یک حیوان در حین فعالیت‌های روزانه اشغال می‌شود. اما در مناطقی از آفریقا که طعمه‌ی یوزپلنگ‌ها غیرمهاجر است، یوزپلنگ‌های نر و ماده عملاً مناطق زیستی را اشغال می‌کنند که از نظر ابعاد تقریباً مشابه‌اند و ضمناً اغلب هم با یکدیگر هم‌پوشانی دارند. یوزهای آفریقایی ماده اغلب تک‌زی هستند و معمولاً قلمروطلب نیستند. این احتمال که مناطق زیستی‌ ماده‌ها با یکدیگر تداخل کند، یک امر بدیهی است اما نرهای جوان مرتبط با آن‌ها اغلب گروه‌های دو یا حتی چهارتایی تشکیل می‌دهند و قلمروهای کوچک را اشغال می‌کنند. دفاع از قلمرو در کل یا بخشی از سال در برابر نرهای دیگر یکی از ویژگی‌های این گروه‌های کوچک است. در مورد یوزهای آفریقایی ظواهر امر نشان داده یوزهایی که در گروه‌های کوچک زندگی می‌کنند، معمولاً سالم‌تر هستند و بیشتر هم عمر می‌کنند، لذا بدیهی است که در مقایسه با نرهای تک احتمال زادآوری آن‌ها نیز بیشتر است.

اما ابهامات در مورد وضعیت زیستی و ویژگی‌های رفتاری یوزهای آسیایی کماکان وجود دارد. علی‌رغم اینکه آن‌ها مشابهت‌هایی با عموزاده‌های آفریقایی خود دارند اما در بسیاری از موارد نیز تفاوت‌هایی از خود نشان می‌دهند. بعنوان مثال همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد، ظواهر امر نشان می‌دهد که یوزهای آسیایی احتمالاً در شب فعال‌تر هستند. درک وضعیت اکولوژیکی یوزهای آسیایی یکی از ملزومات اساسی برای ارائه‌ی استراتژی‌های موثر و کارآمد حفاظت از این زیرگونه ارزشمند است. اطلاعات از وضعیت زیستی و جابجایی‌های این زیرگونه هنوز ناقص است اما این بدان معنا نیست که متخصصان ایرانی در تلاش برای حل این چالش نیستند. تحقیقات متعدد ظرف سال‌های اخیر و بالاخص تلاش‌ها در راستای فرهنگ‌سازی و افزایش مشارکت مردمی از جمله خبرهای خوبی است که در مورد یوزهای آسیایی جلب توجه می‌کند.

رکورد مهاجرت ۲۱۵ کیلومتری یوز آسیایی

در خرداد سال گذشته کارشناسان انجمن یوزپلنگ ایرانی خبر از رکوردشکنی مهاجرت یک یوزپلنگ آسیایی دادند. آن‌طور که در خبرها آمد، یک پوزپلنگ نر توانست با مهاجرت از پناهگاه حیات‌وحش نایبندان طبس در استان خراسان جنوبی به پناهگاه حیات‌وحش دره‌انجیر در استان یزد، رکوردی کم‌نظیر (مهاجرتی ۲۱۵ کیلومتری) از خود برجا بگذارد. جالب این‌جاست که این اتفاق بار دیگر نیز در سال جاری تکرار شد و یوزپلنگ موسوم به «پویان» توانست در بازه‌ی زمانی پاییز ۱۳۹۳ تا مهرماه ۹۴ با رکوردشکنی دوباره مسیری در حدود ۲۱۵ کیلومتر را طی کرده و خود را از پناهگاه حیات‌وحش دره‌انجیر استان یزد مجدد به پناهگاه حیات‌وحش نایبندان در استان خراسان جنوبی برساند.

یوز تنها گربه‌سانی است که از دور شباهت زیادی به سگ‌سانان دارد. چشمان به رنگ اخرایی و دو نوار سیاه‌رنگ ناحیه صورت که از گوشه چشم به گوشه دهان امتداد یافته، بدون‌تردید یکی از ویژگی‌های فوق‌العاده تاثیرگذار در زمان مشاهده این گونه نادر است.

اما چگونه می‌توان چنین اطلاعاتی را از یوزها بدست آورد؟ سطح بدن یوزها پوشیده از موهای نخودی و زرد رنگ است که در قسمت‌های زیرین به سفید متمایل می‌شود. روی بدن یوزها هم خال‌های کوچک، سیاه و توپری وجود دارد که در حقیقت یکی از مشخصات منحصربفرد آن‌ها و ضمناً راه تشخیص‌شان از یکدیگر است. شاید بتوان این‌طور گفت که خال‌های هر یوزپلنگ همچون اثر انگشت، خاص و منحصربفرد است و به همین دلیل است که کارشناسان با بررسی خال‌ها می‌توانند یک یوز را از سایر یوزها تشخیص دهند. بررسی خال‌های تصاویر ثبت شده توسط دوربین‌های تله‌ای را می‌توان کلید رمزگشایی این معما عنوان کرد.

چرا یوزها مهم هستند؟

سوال این‌جاست که از میان این همه گونه‌ی جانوری چرا یوز بدین اندازه مهم است؟ پاسخ این سوال بسیار ساده است، یوزپلنگ یکی از چهارگونه پستاندار بزرگ‌جثه راس هرم غذایی است، شکارچیان راس هرم غذایی معمولاً کم جمعیت هستند اما فقدان آن‌ها فاجعه‌ای است که محیط طبیعی را بشدت دگرگون خواهد کرد. ساده‌ترین تاثیر نبود گوشتخواران بزرگ، افزایش شمار نشخوارکنندگان خواهد بود. اتحادیه‌ی جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) اعلام کرده که کل جمعیت‌های شناخته‌شده‌ی یوزپلنگ (آفریقایی و آسیایی) بالغ بر ۷ هزار عدد نیست و این در حالی است که اندازه جمعیت اثرگذار (درصدی تخمینی از جمعیت که بتواند از طریق زادآوری خزانه‌ی ژنتیکی را با موفقیت به نسل‌های بعد منتقل کند) احتمالاً کمتر از نیمی از کل این جمعیت است. این وضعیت بدون‌تردید برای یوزآسیایی بشدت بحرانی‌تر است چرا که نه‌تنها کل جمعیت آن کمتر از ۱۰۰ عدد است، بلکه حتی جمعیت اثرگذار آن هم بصورت تخمینی کمتر از ۴۰ فرد برآورد می‌شود. یکی از مهمترین مشکلات بقای جمعیت‌های ایزوله نظیر یوز انتقال ناموفق خزانه ژنتیکی است. خزانه‌ی ژنتیکی به تمامی ژن‌های افراد درون یک جمعیت اشاره دارد یعنی درست است که هر یوزپلنگ عنصری مهم در جمعیت آسیب‌پذیر خود بحساب میآید اما به تنهایی نمی‌تواند تمامی ژن‌های درون خزانه‌ی ژنتیکی را به نسل بعد منتقل کند، چرا که تنها جزء کوچکی از کل عصاره‌ی ژنتیکی آن جمعیت را به همراه دارد. بدیهی است که هرچقدر جمعیت بیشتری از یوزپلنگ‌ها حفظ شود، امید به انتقال ژن‌های تاثیرگذار و غالب نیز بیشتر می‌شود. علی‌رغم تدابیر حیاتی و ویژگیهای خاص مورفولوژیکی که توان سازگاری این جانور را با محیط فراهم کرده، امروز این نقش بلاواسطه انسان است که سبب کمرنگ‌تر شدن هرچه بیشتر پراکنش این حیوان شده است.

کل جمعیت‌های شناخته‌شده‌ی یوزپلنگ (آفریقایی و آسیایی) بالغ بر ۷ هزار عدد نیست و این در حالی است که اندازه‌ی جمعیت اثرگذار احتمالاً کمتر از نیمی از کل این جمعیت است. این وضعیت بدون‌تردید برای یوزآسیایی بشدت بحرانی‌تر است چرا که نه‌تنها کل جمعیت آن کمتر از ۱۰۰ عدد است، بلکه حتی جمعیت اثرگذار آن هم بصورت تخمینی کمتر از ۴۰ فرد برآورد می‌شود.

یک مرکز تحقیقاتی بر روی یوزهای آسیایی در قلب تهران

مرکز تکثیر و بازپروری یوز آسیایی واقع در پارک پردیسان تهران که با هدف نگهداری و تحقیق در سایتی به مساحت ۱.۵ هکتار راه‌اندازی شد، امروز سکونت‌گاه دو یوز آسیایی خبرساز به نام‌های «کوشکی» و «دلبر» است که به ترتیب در بهمن سال ۸۶ و فروردین سال ۹۰ به دلیل تعقیب و گریز دامداران و سگ‌های گله در سن تقریبی ۳ الی ۴ ماهگی از مادر جدا شدند و پس از افت و خیزهای بسیار در نهایت وارد این مرکز شدند. محققان امروز در پردیسان تلاش می‌کنند تا دانش خود را در خلال یک پروژه تحقیقاتی ارتقاء بخشند. دکتر ایمان معماریان فارغ‌التحصیل رشته‌ی دامپزشکی دانشگاه تهران و فلوشیپ‌های بیهوشی، مقیدسازی و بیماری‌های حیات‌وحش از کشور‌های نامیبیا، هلند و اسپانیا که در حال حاضر دامپزشک ارشد این مجموعه است، در گفتگو با دی‌جی‌کالا مگ گفت: «دست‌اندرکاران طرح حفاظتی تحقیقاتی درصدد هستند تا امکان زادآوری این دو حیوان نادر را در شرایط موجود و تحت اسارت فراهم سازند اما اگر داده‌های منتشر شده از طرف موسسه زیست‌شناسی حفاظتی اسمیتسونین  که یکی از مراجع معتبر علمی خصوصاً با تحقیقات متمرکز در زمینه این گونه نادر است، مبنا قرار داده شود؛ این احتمال در شرایط اسارت بسیار کم است. در نتیجه آن‌چه که مجموعه‌ی در حال حاضر بیشتر بر روی آن تاکید دارد، تاثیر حضور این دو حیوان نادر خصوصاً در بخش آموزشی است که طبیعتاً می‌تواند در آینده کمک موثری برای حفاظت از نسل یوزها باشد.»

معماریان در ادامه افزود: «سایت تحقیقاتی یوزپلنگ آسیایی پردیسان در حال حاضر با توجه به حضور دو یوزپلنگ نر و ماده از دو استان مختلف کشور، بستری مناسب را برای تحقیق و پژوهش در اختیار دارد. این مجموعه بر آن است تا با انجام تحقیقات بیشتر بر روی زیرگونه به شدت در خطر انقراض یوزپلنگ آسیایی، درب‌های امید تازه‌ای را بر بقای این زیرگونه ارزشمند بگشاید. لزوم آشنایی هر چه بیشتر مردم ایران با یوزپلنگ آسیایی که بازمانده‌های آن فقط و فقط در ایران یافت می‌شوند، دست‌اندرکاران این مجموعه را در ادامه این راه استوارتر از پیش ساخته. اما نباید فراموش کرد که تحقیقات متعدد مراکز مختلف نگهداری و تکثیر یوزپلنگ آفریقایی در دنیا نشان می‌دهد که تکثیر این زیرگونه حتی با وجود تعداد قابل توجهی یوز نر و ماده همچنان کار بسیار دشواری است. شواهد امر حاکی از آن است که این مرکز تحقیقاتی با در اختیار داشتن تنها یک جفت یوزپلنگ آسیایی احتمالاً شانس بالایی برای تکثیر نخواهد داشت، مضاف بر اینکه کمبود اطلاعات در مورد این زیرگونه خاص کماکان یکی از محدودیت‌های بزرگ در این مسیر خواهد بود. اما این مجموعه همچنان درصدد است در این مسیر ناهموار و ناشناخته قدم بردارد.»